Mehmet Erbil
Merhaba ben tiyatro oyuncusu, yönetmen , yazar ve drama lideri Mehmet Erbil.
Siz tiyatro severler için farklı zaman dilimlerinde tiyatro, drama , çocuk ve oyuna dair bazı yazılarımı buradan paylaşacağım. Bu kez İtalyan halk tiyatrosu Commedia dell'arte, ile Geleneksel Türk tiyatrosunun bir türü olan ortaoyunu' nu karştırdım. umarım bu zamanlar arası gezinti hoşunuza gidecektir.
Not: Yaptığım araştırmalar sonucu, tarafıma ait bazı çıkarımlar da yazı içerinde bulunmaktadır.
Çocukluğumdan bu yana geleneksel tiyatro ögelerine ilgi duymuş ve oyunculuğumun gelişim dönemlerinde geleneksel formlara başvurmuş ve kendimi bu yolla beslemişimdir.
Süreç elbette yazdığım, yönettiğim, sahne içerisinde bulunduğum tüm projelerde yansıması görülmektedir. Bu doğrultuda kendimce benzerlik kurduğum iki halk tiyatrosunu bir arya getirerek ikisi arasındaki benzerlik ve farklılıkları kaleme aldım.
Commedia dell'arte ve ortaoyunu, iki farklı kültürün ürünü olan geleneksel tiyatro formlarıdır ve her biri kendi toplumlarının tiyatral ve sosyal dinamiklerini yansıtır. Commedia dell'arte İtalya'da ortaya çıkmış ve zamanla Avrupa'nın birçok yerinde popülerlik kazanmıştır. Ortaoyunu ise Osmanlı İmparatorluğu'nun bir geleneği olarak Türkiye'de gelişmiştir. Bu iki tiyatro türü, pek çok ortak yön taşımakla birlikte, belirgin farklılıklara da sahiptir.
Commedia dell'arte
Commedia dell'arte, 16. yüzyılda İtalya'da ortaya çıkan ve doğaçlama üzerine kurulu bir tiyatro türüdür. Kelime anlamı olarak "ustalık komedyası" anlamına gelir. Bu tür, profesyonel oyuncuların yer aldığı ve belirli kalıplar üzerinde doğaçlama yapılarak oynanan oyunlardan oluşur. Commedia dell'arte, sabit tiplerle (tipi fissi) tanınır; her bir karakter belirli maskeler ve kostümlerle tanınır, ve bu karakterlerin tipik özellikleri zamanla sabitlenmiştir. Örneğin, Pantalone yaşlı, zengin ve cimri bir tüccar olarak bilinirken, Arlecchino (Harlequin) hızlı, kurnaz ve esprili bir hizmetkardır.
Commedia dell'arte'nin diğer bir özelliği de maskelerdir. Maskeler, karakterlerin kimliklerini ve duygularını abartılı bir şekilde yansıtmak için kullanılır. Oyuncular bu maskelerle hareketlerini ve mimiklerini vurgular, bu da fiziksel komediye büyük bir ağırlık verir. Commedia dell'arte oyunları genellikle toplumsal hiciv ve komedi içerir; toplumun üst tabakalarına yönelik eleştiriler de bu oyunların temelinde yatar.
Ortaoyunu
Ortaoyunu ise 18. ve 19. yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu'nda ortaya çıkan geleneksel bir Türk tiyatrosu türüdür. Bu tiyatro türü, meddah, karagöz gibi geleneksel gösteri sanatlarından etkilenmiş ve bu sanatların bir sentezi olarak gelişmiştir. Ortaoyunu, belirli bir sahne düzeni olmadan, genellikle açık alanlarda ve seyircilerin ortasında oynanır. Oyuncular daire şeklinde toplanan seyircilerin ortasında performans sergiler.
Ortaoyununun temel karakterleri ise Kavuklu ve Pişekâr'dır. Kavuklu, saf ve dürüst bir karakterken, Pişekâr ise daha bilge, kurnaz ve her şeyi bilen bir karakter olarak sahne alır. Bu iki karakter arasındaki diyaloglar, olayların gelişimini ve oyunun mizahi yönünü şekillendirir. Ortaoyununda da tıpkı Commedia dell'arte'deki gibi doğaçlama önemli bir yer tutar, ancak hikaye genellikle geleneksel bir yapıya sahiptir ve bu yapı içerisinde oyuncuların diyalogları ve olay örgüsü doğaçlama gelişir.
Karşılaştırma
Commedia dell'arte ve ortaoyunu arasındaki en önemli benzerlik, her iki tiyatro türünün de doğaçlamaya dayanmasıdır. Her iki formda da sabit karakterler ve maskeler (veya karakterlere özgü kostümler) kullanılır. Bu, oyunların belirli bir çerçeve içinde özgürce gelişmesine olanak tanır ve oyuncuların yeteneklerini sergilemeleri için bir platform sağlar.
Farklılıklara gelince, Commedia dell'arte daha çok fiziksel komediye ve maskeli karakterlere dayanırken, ortaoyunu diyalog ve karakterlerin sözel etkileşimlerine daha çok önem verir. Commedia dell'arte daha evrensel ve Avrupa'da yaygın bir etki yaratırken, ortaoyunu daha çok Osmanlı toplumunun yerel özelliklerini ve geleneklerini yansıtır. Ayrıca, ortaoyununda, oyuncular sahnenin ortasında oynar ve seyirciler etraflarında oturur, bu da oyunun daha katılımcı bir yapıda olmasını sağlar.
Commedia dell'arte Karakterleri
1. Arlecchino (Harlequin):
Özellikler: Arlecchino, Commedia dell'arte'nin en tanınmış karakterlerinden biridir. Genellikle akrobatik ve enerjik bir hizmetkar olarak bilinir. Kurnaz, hızlı ve zekidir, aynı zamanda açgözlü ama sadıktır. Üzerinde çok renkli yamalar olan bir kostüm giyer ve yüzünde yarım bir maske taşır.
Temsil: Halkın alt sınıfını temsil eder, özellikle köylüler ve hizmetkârlar. Her zaman açtır, bu yüzden sık sık yiyecek arayışında bulunur.
2. Pantalone:
Özellikler: Pantalone, yaşlı, zengin ve cimri bir tüccardır. Para hırsı ve cimriliğiyle tanınır. Genellikle kırmızı tayt ve uzun bir ceket giyer. Bu karakter, yüzünde uzun bir burunlu maske ile betimlenir.
Temsil: Burjuva sınıfını temsil eder. Maddi çıkarları her şeyin önünde tutar, bu yüzden genellikle alay konusu olur.
3. Il Dottore:
Özellikler: Il Dottore, sahte entelektüel bir doktor ya da hukukçudur. Latince konuşarak bilgili olduğunu göstermeye çalışır, ancak aslında çoğu zaman boş konuşur. Kilosu ve karikatürize edilmiş giyimiyle dikkat çeker.
Temsil: İtalyan aristokrasisini ya da eğitimli sınıfı temsil eder. Bilgisizliği ve kibri, mizah unsuru olarak kullanılır.
4. Colombina:
Özellikler: Colombina, genellikle Arlecchino'nun sevgilisi olan zeki ve sevimli bir hizmetçi kadındır. Erkek karakterlerin entrikalarını çözme yeteneğine sahiptir ve zaman zaman manipülatif olabilir.
Temsil: Alt sınıfı ve hizmetçi kadınları temsil eder. Güçlü bir kadın figürü olarak, erkek karakterlere meydan okur.
Ortaoyunu Karakterleri
1. Kavuklu:
Özellikler: Kavuklu, saf, dürüst ve bazen de safdil bir karakterdir. Başında kavuğu ve üzerinde bol kıyafetleri vardır. Toplumun alt sınıfından gelir ve Pişekâr'ın yardımcısıdır. Ancak, naifliği ve samimiyeti ile seyircinin sempatisini kazanır.
Temsil: Alt sınıfı ve halkı temsil eder. Genellikle halkın mizahi bakış açısını yansıtır ve toplumsal eleştirilerin aracı olarak kullanılır.
2. Pişekâr:
Özellikler: Pişekâr, bilge, kurnaz ve her durumu idare edebilen bir karakterdir. Genellikle oyunun yöneticisi gibi davranır. Kavuklu'ya göre daha bilgili ve kültürlüdür. Başında bir fes ve uzun cübbesi ile tanınır.
Temsil: Orta sınıfı ya da daha bilgili bir toplumsal kesimi temsil eder. Oyunların akışını yönlendiren bir rehber olarak rol oynar.
3. Zenne:
Özellikler: Zenne, kadın karakterleri temsil eden erkek oyunculardır. Zenne karakterleri genellikle naif, sevimli ve alay konusu olabilecek kadar saf olarak betimlenir.
Temsil: Toplumun kadın figürlerini temsil eder. Kadınların toplumsal rollerine dair mizahi bir bakış açısı sunar.
4. Külhanbeyi:
Özellikler: Külhanbeyi, zorba, kaba saba ve genellikle kaba kuvvetle iş gören bir karakterdir. Bu karakter, sokak kabadayısını simgeler.
Temsil: Külhanbeyi, şehir hayatının alt tabakalarını, özellikle de suç dünyasını temsil eder. Gücü ve zorbalığı ile tanınır, ancak genellikle alay konusu olur.
Karakterlerin Karşılaştırılması
1. Temsil Ettikleri Toplumsal Sınıflar:
Commedia dell'arte: Karakterler genellikle belirli toplumsal sınıfları veya meslek gruplarını temsil eder (örneğin, Arlecchino alt sınıfı, Pantalone burjuvayı).
Ortaoyunu: Karakterler, Osmanlı toplumunun daha yerel ve kültürel kesimlerini temsil eder. Kavuklu ve Pişekâr, özellikle halkın gündelik yaşamını ve toplumsal hiyerarşiyi yansıtır.
2. Karakterlerin Fonksiyonları:
Commedia dell'arte: Her karakter, belirli bir mizahi ya da dramatik işlevi yerine getirir. Örneğin, Arlecchino fiziksel komedi sağlar, Pantalone ise toplumsal eleştirinin bir aracı olarak kullanılır.
Ortaoyunu: Karakterler, doğrudan seyirciyle iletişim kurar ve oyun içinde daha çok rehberlik eden veya olayların akışını yönlendiren rollere sahiptirler. Pişekâr bu anlamda oyunun yöneticisi gibi davranır.
3. Doğaçlama ve Mizah:
Commedia dell'arte: Mizah büyük ölçüde fiziksel komedi ve karakterlerin aşırıya kaçan özelliklerinden kaynaklanır. Doğaçlama, sabit senaryoların belirli kalıplarını izler.
Ortaoyunu: Mizah, dil oyunları, sözel nükteler ve halk kültüründen gelen atasözleri ile şekillenir. Doğaçlama daha serbesttir ve oyun içinde esnek bir yapı sunar.
iki tür arasındaki karakterlerin birbiri ile olan ilişkileri
Commedia dell'arte ve ortaoyunu, her biri kendi kültürel bağlamında gelişmiş olsa da, bazı karakterler arasında belirgin benzerlikler ve paralellikler bulunmaktadır. Aşağıda, bu iki geleneksel tiyatro türünün karakterlerinin birbiriyle olan ilişkileri ve karşılıkları incelenmiştir.
1. Arlecchino (Harlequin) ve Kavuklu
• Benzerlikler:
Toplumsal Sınıf: Her iki karakter de halktan, alt sınıfı temsil eder. Hem Arlecchino hem de Kavuklu, toplumsal hiyerarşinin alt basamaklarında yer alır.
Mizahi Rol: İkisi de oyunlardaki komedi unsurlarını besleyen, saf, ama zeki karakterlerdir. Arlecchino kurnaz ve çevik, Kavuklu ise saf ama dürüst bir mizah anlayışına sahiptir.
Doğaçlama: Her iki karakter de doğaçlamaya dayalıdır ve oyunun mizahi tonunu belirler. Arlecchino’nun fiziksel komediye dayanan hareketleri, Kavuklu’nun sözlü ve bazen safça tepkileriyle benzeşir.
• Farklılıklar:
Fiziksel Yapı: Arlecchino, daha çok akrobatik ve hareketli bir yapıya sahipken, Kavuklu fiziksel olarak daha pasif, daha çok söze dayalı bir karakterdir.
Kostüm: Arlecchino, çok renkli yamalarla kaplı bir kostüm giyerken, Kavuklu’nun kostümü genellikle geleneksel Osmanlı kıyafetlerini andırır; başında kavuk, üzerinde bol bir kaftan vardır.
2. Pantalone ve Pişekâr
• Benzerlikler:
Toplumsal Konum: Pantalone ve Pişekâr, toplumsal sınıfların daha üst kademelerinde yer alır. Pantalone zengin bir tüccar, Pişekâr ise bilge, kurnaz bir karakterdir.
Otorite Rolü: Her iki karakter de oyunlarda belirli bir otoriteyi temsil eder. Pantalone, zenginliği ve yaşlılığı nedeniyle, Pişekâr ise bilgeliği ve deneyimi sayesinde otorite figürleridir.
İdarecilik: Pantalone genellikle işlerin kontrolünü elinde tutmaya çalışan bir karakterdir, Pişekâr ise oyunun gidişatını yönlendiren, düzenleyici bir rol üstlenir.
• Farklılıklar:
Karakter Özellikleri: Pantalone cimri, para hırsıyla dolu bir karakterken, Pişekâr daha çok halktan yana, bilge ve çoğu zaman diğer karakterlere yol gösteren biridir.
Mizah Kaynağı: Pantalone’nun mizahı, zenginliği ve cimriliğiyle alay edilmesinden kaynaklanırken, Pişekâr, bilgelik ve kurnazlığıyla diğer karakterler üzerinde üstünlük kurar.
3. Il Dottore ve Külhanbeyi
• Benzerlikler:
Karikatürize Edilmiş: Her iki karakter de kendi toplumsal rollerinin karikatürü olarak sahnede yer alır. Il Dottore, sahte entelektüel olarak bilgiçlik taslarken, Külhanbeyi kaba kuvvetin, zorbalığın ve şehrin arka sokaklarının temsilcisidir.
Abartılı Davranışlar: Il Dottore’nin abartılı konuşmaları ve bilmiş tavırları, Külhanbeyi’nin abartılı kabadayılık ve zorbalık davranışlarıyla benzerlik gösterir.
• Farklılıklar:
Temsil Ettikleri Sınıf: Il Dottore, eğitimli ama kibirli ve bilgisiz bir entelektüeli temsil ederken, Külhanbeyi alt sınıfın kaba kuvvetine dayalı zorba bir tipini temsil eder.
Mizah Türü: Il Dottore’nin mizahı daha çok dil ve bilgi üzerine kurulu alaycı bir mizahken, Külhanbeyi’nin mizahı kaba kuvvet ve sokak ağzı üzerinden gelişir.
4. Colombina ve Zenne
• Benzerlikler:
Kadın Temsili: Hem Colombina hem de Zenne karakterleri, kadın karakterlerin temsilidir. Colombina zeki ve kurnaz bir hizmetçi kadını, Zenne ise kadın karakterlerin sahnedeki yerini alan erkek oyuncuların canlandırdığı figürlerdir.
Mizah ve Entrika: Colombina genellikle erkek karakterlerin oyunlarını bozmak veya yönlendirmek için entrikalar düzenler, Zenne karakterleri ise oyun içinde komik durumlara düşürülür ve mizah kaynağı olurlar.
• Farklılıklar:
Karakterizasyon: Colombina, güçlü bir kadın karakter olarak bilinir ve erkeklere karşı mücadele ederken, Zenne daha pasif, çoğunlukla alay konusu olan, naif bir figürdür.
Sosyal Rol: Colombina, toplumsal cinsiyet rollerini sorgulayan bir yapıya sahipken, Zenne, Osmanlı toplumunda kadınların tiyatroda temsil edilememesi nedeniyle erkekler tarafından canlandırılan kadın figürlerini temsil eder.
Her iki türün sahne üzerindeki benzerlik ve farklılıkları. şematik olarak iki tür arasındaki dizilimler.
Commedia dell'arte ve ortaoyunu, sahne düzenlemeleri ve oyuncuların sahne üzerindeki konumlamaları açısından birbirinden oldukça farklıdır. Bu farklılıklar, her iki tiyatro türünün oynandığı mekânlardan, sahne tasarımından ve performans biçimlerinden kaynaklanır. Aşağıda her iki türün sahne üzerindeki konumlamaları ve sıralı şemaları açıklanmıştır.
Commedia dell'arte Sahne Konumlaması
1. Sahne Düzeni:
• Sabit Sahne: Commedia dell'arte, genellikle sabit sahnelerde veya sokaklarda oynanır. Sahne düzeni oldukça esnektir ve açık hava tiyatrolarında, meydanlarda ya da belirli sahnelerde gerçekleştirilebilir.
• Minimal Dekor: Sahne, genellikle minimal dekora sahiptir. Dekorlar, taşınabilir ve hızlıca kurulup kaldırılabilir yapıdadır. Örneğin, bir masa, birkaç sandalye, bir paravan gibi basit unsurlar kullanılır.
• Maskeler ve Kostümler: Oyuncuların maskeleri ve kostümleri, karakterleri tanımlamak için sahnenin önemli bir parçasıdır. Maskeler, karakterlerin kimliklerini ve duygularını temsil eder.
2. Karakterlerin Sahne Üzerindeki Konumları:
• Merkezi Karakterler: Ana karakterler, sahnenin ortasında yer alır. Örneğin, Arlecchino, Colombina gibi karakterler sahnenin merkezinde hareket ederken, Pantalone veya Il Dottore gibi karakterler genellikle sahnenin kenarlarına yerleştirilir.
• Dinamik Hareketler: Commedia dell'arte’de karakterler sahnede sürekli hareket halindedir. Özellikle fiziksel komedi unsurları içeren sahnelerde, oyuncular sahne boyunca koşar, zıplar veya çeşitli akrobatik hareketler yapar.
• Giriş ve Çıkışlar: Karakterlerin sahneye giriş ve çıkışları belirli alanlardan olur. Örneğin, sahnenin sağ ve sol tarafında bulunan giriş noktalarından girip çıkarlar. Bu, olayların hızını artırmak ve sahnenin dinamizmini korumak için kullanılır.
3. Sıralı Şema:
• Sahne Ortası: Arlecchino, Colombina gibi hareketli karakterler.
• Sahne Kenarları: Pantalone, Il Dottore gibi daha sabit, otoriter karakterler.
• Giriş/Çıkış Noktaları: Sahnenin sağ ve sol uçları.
Ortaoyunu Sahne Konumlaması
1. Sahne Düzeni:
• Açık Alan: Ortaoyunu genellikle meydanlarda, pazar yerlerinde ya da seyircilerin toplandığı geniş alanlarda oynanır. Sahne, belirli bir yapıya sahip değildir; oyuncular seyircilerin ortasında yer alır.
• Yuvarlak Sahne (Palanga): Ortaoyunu, seyircilerin etrafını sardığı bir yuvarlak ya da dörtgen bir sahnede oynanır. Bu sahneye "palanga" denir ve oyun, seyircilerin ortasında gerçekleşir.
• Dekor ve Aksesuar: Sahne dekoru oldukça basittir. Dekor olarak sadece "Yeni Dünya" adı verilen bir paravan ve "Dükkan" adı verilen bir aksesuar bulunur. Bu iki öğe, sahnenin ana dekorlarını oluşturur ve sahnede farklı mekânları temsil etmek için kullanılır.
2. Karakterlerin Sahne Üzerindeki Konumları:
• Pişekâr: Pişekâr, oyunun yöneticisi ve düzenleyicisi olarak sahnenin ortasında ya da merkezi bir konumda yer alır. Seyirciye dönük olarak konuşur ve oyunu yönlendirir.
• Kavuklu: Kavuklu genellikle Pişekâr'ın yanındadır, ancak sahnede daha hareketlidir ve olaylar arasında dolaşır.
• Diğer Karakterler: Zenne, Külhanbeyi gibi karakterler, sahnenin farklı bölgelerinde yer alabilir. Bu karakterler, oyunun akışına göre sahnenin farklı alanlarında hareket ederler.
• Seyirci İle Etkileşim: Ortaoyunu, seyirciyle doğrudan etkileşim halindedir. Oyuncular, sahnenin herhangi bir noktasında seyircilerle konuşabilir veya onlara doğru hareket edebilir.
3. Sıralı Şema:
• Palanga Merkezi: Pişekâr (oyunun merkezi figürü).
• Palanga Etrafı: Kavuklu (Pişekâr’ın yanında), diğer karakterler (Zenne, Külhanbeyi) çevresel hareket içinde.
• Seyirci Çevresi: Oyuncuların sahne alanının dışındaki seyircilerle etkileşimi.
Karşılaştırma
• Sahne Alanı:
Commedia dell'arte: Sabit bir sahneye ve belirli giriş-çıkış noktalarına sahiptir. Hareketli ve dinamik bir sahne düzeni mevcuttur.
◦ Ortaoyunu: Seyircilerin ortasında, yuvarlak bir sahnede oynanır. Sahne düzeni daha açık ve esnektir.
• Karakterlerin Konumlaması:
Commedia dell'arte: Karakterler, sahne üzerinde belirli pozisyonlar alır ve fiziksel komediye dayalı bir performans sergiler.
Ortaoyunu: Karakterler, sahnenin ortasında ya da seyirciyle iç içe hareket eder ve doğrudan etkileşimde bulunurlar.
• Dekor ve Aksesuarlar:
Commedia dell'arte: Minimal ama hareketli dekorlar kullanılır. Maskeler ve kostümler önemli bir yer tutar.
Ortaoyunu: Dekor çok basittir, sadece birkaç temel aksesuar kullanılır.
İki tür arasındaki organik etkileşim
Commedia dell'arte ve ortaoyunu, tarihsel olarak birbirinden bağımsız gelişmiş iki geleneksel tiyatro türüdür, ancak Osmanlı İmparatorluğu'nun Batı ile olan ilişkileri ve kültürel etkileşimleri göz önüne alındığında, ortaoyununun Commedia dell'arte'den etkilenmiş olabileceği yönünde bazı teoriler bulunmaktadır.
Ortaoyununun Commedia dell'arte'den Etkilenmesi
1. Tarihsel Bağlam:
Osmanlı-İtalyan İlişkileri: Osmanlı İmparatorluğu'nun 16. ve 17. yüzyıllarda İtalya ile güçlü diplomatik ve ticari ilişkileri vardı. Bu dönemde Osmanlı elçileri, tüccarları ve hatta sanatçıları İtalya'daki kültürel etkinliklere tanıklık etmiş olabilirler. Bu da Osmanlı'nın yerel tiyatro geleneği üzerinde dolaylı bir etki yaratmış olabilir.
Levanten Topluluklar: İstanbul ve İzmir gibi liman şehirlerinde yaşayan Levanten topluluklar (Avrupalı, özellikle İtalyan asıllı topluluklar) aracılığıyla Commedia dell'arte gibi Batı tiyatrosu unsurları Osmanlı toplumuna girmiş olabilir.
2. Karakter Benzerlikleri:
Ortaoyunu'ndaki Kavuklu ve Pişekâr gibi karakterlerin, Commedia dell'arte'nin Arlecchino ve Pantalone gibi karakterleriyle olan benzerlikleri, etkilenmiş olabileceğini düşündürmektedir. Her iki tiyatroda da bu karakterler belirli sosyal sınıfları ve tipleri temsil eder.
3. Belgesel Kanıtlar:
Seyahatnameler: 17. ve 18. yüzyıllarda Osmanlı topraklarına gelen Batılı gezginler, Osmanlı'nın tiyatro geleneklerine dair yazılar kaleme almışlardır. Bu belgelerde, Batı tiyatrosu ile benzerlikler taşıyan yerel gösterilere dair gözlemler bulunmaktadır.
Tiyatro Kayıtları: Osmanlı arşivlerinde yer alan belgelerde, Osmanlı'da Batı tarzı tiyatro gösterilerinin yapıldığına dair kayıtlar mevcuttur. Bu kayıtlar, Osmanlı sarayında veya Levanten topluluklar arasında Batı tarzı gösterilerin izlendiğine işaret eder.
Örnek Belgeler ve Kaynaklar:
1. Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi: 17. yüzyılda Osmanlı topraklarını dolaşan Evliya Çelebi, eserinde Osmanlı'da görülen eğlenceler ve tiyatro gelenekleri hakkında detaylı bilgiler verir. Bu eser, o dönemde Batı tiyatrosu ile olan etkileşimler hakkında ipuçları sunabilir.
2. İtalyan Seyyahların Yazıları: İtalya'dan Osmanlı topraklarına gelen seyyahların yazılarında, Osmanlı sarayında ve halk arasında düzenlenen tiyatro gösterileri hakkında bilgiler yer alır. Bu yazılar, Commedia dell'arte'nin Osmanlı'da nasıl algılandığına dair ipuçları sunabilir.
3. Levanten ve Osmanlı Arşivleri: Osmanlı topraklarındaki Levanten toplulukların kültürel etkinliklerine dair kayıtlar, özellikle İstanbul ve İzmir gibi şehirlerde yapılan tiyatro gösterileri hakkında bilgiler içerebilir. Bu arşivler, Batı tiyatrosunun Osmanlı üzerindeki etkilerini belgeleyebilir.
4. Tiyatro Tarihçileri: Bu alanda çalışan tarihçilerin eserleri, Commedia dell'arte ile ortaoyunu arasındaki olası etkileşimler hakkında derinlemesine analizler sunabilir. Örneğin, Metin And'ın "Geleneksel Türk Tiyatrosu" adlı eseri, bu tür karşılaştırmaları içeren önemli bir kaynaktır.
Commedia dell'arte, kullanılan maske ve aksesuarlar
İtalya kökenli bir tiyatro türüdür ve genellikle maskelerle tanınır. Bu maskeler, karakterlerin kişiliklerini ve rollerini belirginleştirmek için kullanılır. İşte Commedia dell'arte'de kullanılan bazı önemli maskeler ve özellikleri:
1. Arlecchino (Harlequin)
• Maske: Genellikle gözleri ve ağzı açık olan, yüzü genellikle beyaz olan bir maskedir. Maskenin yüzeyinde çeşitli renklerde ve şekillerde elmas desenleri bulunur.
• Özellikleri: Eğlenceli, kurnaz ve hırslı bir hizmetçidir. Arlecchino, zeki ve çevik hareketleriyle bilinir ve genellikle komik bir şekilde her türlü durumu kontrol etmeye çalışır.
2. Pantalone
• Maske: Yüzü sarkmış, yaşlı bir adamın yüzünü temsil eden bir maskedir. Genellikle yaşlı ve buruşuk bir surat, kocaman bir burun ve kısa, çirkin bir ağız içerir.
• Özellikleri: Zengin, yaşlı ve açgözlü bir tüccardır. Parayı ve kendi çıkarlarını her şeyden üstün tutar. Genellikle genç karakterlere karşı düşmanca bir tavır sergiler.
3. Il Dottore (The Doctor)
• Maske: Genellikle büyük bir burun, geniş bir ağız ve gözlüklerle tasvir edilen bir maskedir. Maske, genellikle yüzü kaplayan geniş bir burun ve iri gözlükler içerir.
• Özellikleri: Bilgili ama genellikle saçma ve abartılı bir şekilde tıp bilgisi sunan, komik bir doktor karakteridir. Çoğu zaman kendini bilge olarak gösterir ama gerçek bilgisi sınırlıdır.
4. Colombina
• Maske: Genellikle gözleri açık ve yüzü kısmen kaplayan bir maskedir. Maskede genellikle hafif bir makyaj ve basit bir tasarım bulunur.
• Özellikleri: Genç, akıllı ve çekici bir hizmetçi karakteridir. Arlecchino’nun sevgilisi olarak bilinir ve genellikle olayları çözme konusunda önemli bir rol oynar.
5. Capitano (The Captain)
• Maske: Genellikle büyük, abartılı bir burun, büyük bir ağız ve savaşçı giysileriyle tasvir edilen bir maskedir. Maske, savaşçı ve kahraman bir figürü yansıtır.
• Özellikleri: Cesur ve kahraman olduğunu iddia eden, ama aslında korkak ve kendini beğenmiş bir askerdir. Cesaretini abartarak gösterir ve genellikle bir tehdit oluşturmaya çalışır.
6. Pulcinella
• Maske: Genellikle kırmızı-beyaz bir maske, yuvarlak bir yüz ve büyük bir burun içerir. Yüzü sık sık buruşuk ve yaşlı olarak tasvir edilir.
• Özellikleri: Komik, kıskanç ve bazen hırçın bir karakterdir. Genellikle kendine özgü, kurnaz ve alaycı bir tavır sergiler.
7. Brighella
• Maske: Yüzü kısmen kaplayan, genellikle dikkat çekici bir burun ve belirgin bir çene ile tasvir edilen bir maskedir.
• Özellikleri: Kurnaz ve hileci bir hizmetçi karakteridir. Çoğu zaman Arlecchino’nun akıl hocası veya rakibi olarak ortaya çıkar ve genellikle bir planın içinde yer alır.
8. Zanni
• Maske: Zanni’nin maskesi genellikle basit, yuvarlak bir yüz ve abartılı bir burun ile tasvir edilir.
• Özellikleri: Genellikle kurnaz ve komik bir köylüdür. Basit ve saf bir karakter olarak, şehrin karmaşasıyla başa çıkmakta zorluk çeker.
Commedia dell'arte'de maskeler, karakterlerin sosyal durumlarını, kişiliklerini ve rollerini belirginleştirmek için kullanılır. Her bir maskenin kendine özgü bir hikaye ve kişilik özelliği vardır, bu da performansların zengin ve dinamik olmasını sağlar.
Ortaoyunu’nda kullanılan karakter aksesuarları, karakterlerin kişiliklerini ve rollerini vurgulamak için önemli bir rol oynar. İşte Ortaoyunu karakterlerinin kullandığı bazı önemli aksesuarlar ve özellikleri:
1. Pişekar
• Aksesuarlar:
Büyük ve Şatafatlı Ceket: Pişekar, genellikle zenginliğini ve sosyal statüsünü yansıtan gösterişli giysiler giyer. Büyük ve süslü bir ceket, onun sosyal gücünü ve varlığını simgeler.
Şapka: Genellikle yüksek ve süslü bir şapka takar, bu da onun elit ve kendini beğenmiş karakterini yansıtır.
Sarımsak veya Koca Bir Sinek: Gösterişli ve abartılı aksesuarlardır; bazen komik amaçlarla kullanılır.
2. Kavuklu
• Aksesuarlar:
Kavuk: Kavuklu'nun adı, geleneksel olarak giydiği geniş ve genellikle renkli kavuktan gelir. Bu kavuk, karakterin mizahi ve halk tipi yönünü temsil eder.
Baston: Genellikle yaşlı veya kurnaz karakterlerde görülen, mizahi bir destek aracı olarak kullanılır. Kavuklu'nun elinde genellikle ince, uzun bir baston bulunur.
Renkli Elbiseler: Renkli ve halk giysileri, Kavuklu'nun canlı ve neşeli kişiliğini vurgular.
3. Zenne
• Aksesuarlar:
Fistan: Zenne'nin giydiği geleneksel kadın elbiseleri, genellikle uzun ve süslü olur. Bu fistanlar, onun güzelliğini ve zarafetini yansıtır.
Saç Tokası veya Taç: Zenne'nin saçlarını süsleyen çeşitli aksesuarlar, onun kadınsı ve çekici yönünü vurgular.
Yelpaze: Zenne'nin bazen bir el fanı kullanması, onun zarif ve sofistike karakterini ifade eder.
4. Çelebi
• Aksesuarlar:
Sakal ve Bıyık: Çelebi'nin yaşını ve bilgelik iddiasını ifade eden yaşlı ve uzun bıyık ve sakallardır.
- Cüppe veya Kaftan: Bilgili ve soylu bir karakter olarak, genellikle uzun ve gösterişli bir cüppe veya kaftan giyer.
Kitap veya Kasa: Çelebi'nin bilgelik ve bilgiye olan düşkünlüğünü simgeleyen aksesuarlar, bilgi ve kültürle olan bağlantısını ifade eder.
5. Karagöz
• Aksesuarlar:
Karagöz Maskesi: Genellikle geniş burunlu, iri gözlü ve abartılı bir yüz hatlarına sahip olan maskedir. Bu, Karagöz'ün halk tipi ve mizahi özelliklerini yansıtır.
Kemer: Karagöz'ün belinde, genellikle geniş bir kemer bulunur. Bu aksesuar onun köylü ve halk karakterini simgeler.
6. Hacivat
• Aksesuarlar:
Hacivat Maskesi: İnce burunlu, zarif ve genellikle eski tarzda bir maskedir. Hacivat'ın eğitimli ve soylu karakterini yansıtır.
Baston veya Kılıç: Genellikle Hacivat’ın kendini ifade etme ve şık görünme isteğini simgeleyen aksesuarlar.
7. Zanni
Aksesuarlar:
Basit Giysiler: Zanni'nin giysileri genellikle sade ve köylü tarzındadır. Bu, onun basit ve halk karakterini ifade eder.
Küçük Çanta veya Torba: Zanni’nin genellikle çeşitli eşyaları taşıdığı küçük çantası, onun yaşamını ve işlerini düzenlemesini sağlar.
Ortaoyunu’nda kullanılan bu aksesuarlar, karakterlerin sosyal statülerini, kişilik özelliklerini ve rollerini belirginleştirir. Aksesuarlar, hem görsel hem de karakter gelişimi açısından önemli bir işlev görür.
Commedia dell'arte'nin Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki etkisi, 18. yüzyılda Batı Avrupa ile Osmanlı arasındaki kültürel etkileşimlerin artmasıyla belirgin hale gelmiştir. Ancak bu etkileşimin tam olarak ne zaman başladığı ve Osmanlı tiyatro geleneği üzerinde ne ölçüde etkili olduğu konusunda kesin tarihsel veriler sınırlıdır. Yine de bazı belirgin zaman dilimleri ve olaylar, bu etkinin Osmanlı'da yayılmasına katkı sağlamıştır.
18. Yüzyıl ve Lale Devri
1. Lale Devri (1718-1730):
• Batı'ya Yönelik İlgi: Lale Devri, Osmanlı İmparatorluğu'nda Batı'ya yönelik artan ilginin olduğu bir dönemdir. Bu dönemde Osmanlı sarayı, Batı'nın sanat, mimari ve kültürüne büyük ilgi göstermiştir. Avrupa'dan getirilen sanatçılar, müzisyenler ve mimarlar Osmanlı'da çalışmış ve Batı tarzı sanat ve eğlence biçimleri saray çevresinde popüler olmaya başlamıştır.
• Diplomatik ve Ticari İlişkiler: Osmanlı'nın Batı ile olan diplomatik ve ticari ilişkilerinin yoğunlaşması, Batı kültürünün Osmanlı topraklarına girmesini sağlamıştır. Bu dönemde, Batı'dan gelen gezginler, tüccarlar ve diplomatik heyetler, beraberlerinde Batı kültürünü de getirmiştir. Commedia dell'arte gibi popüler tiyatro formlarının bu şekilde Osmanlı'da tanınmaya başladığı düşünülmektedir.
2. İstanbul ve Levanten Topluluklar:
• Levanten Kültürünün Etkisi: İstanbul ve İzmir gibi büyük liman şehirlerinde yaşayan Levanten topluluklar, Batı kültürünü Osmanlı toplumuna tanıtan önemli aracılar olmuştur. Bu topluluklar arasında özellikle İtalyanlar, Commedia dell'arte geleneğini korumuş ve bu tiyatro formunu yerel halkla paylaşmış olabilir.
• İstanbul'da Tiyatro Gösterileri: 18. yüzyılın sonlarına doğru, İstanbul'da Batı tarzı tiyatro gösterileri düzenlenmeye başlanmıştır. Bu gösteriler, genellikle Levantenler tarafından organize edilmiştir ve Osmanlı elitleri tarafından ilgiyle izlenmiştir. Bu etkinlikler, Commedia dell'arte'nin dolaylı olarak Osmanlı tiyatrosuna etkide bulunmuş olabileceğini gösterir.
19. Yüzyıl ve Tanzimat Dönemi
1. Tanzimat Dönemi (1839-1876):
• Batılılaşma Hareketleri: Tanzimat Dönemi, Osmanlı İmparatorluğu'nda Batılılaşma reformlarının hız kazandığı bir dönemdir. Bu dönemde, Batı sanat ve kültürüne olan ilgi artmış, Batı tarzı tiyatrolar inşa edilmiş ve Batı'dan gelen sanatçı ve oyunlar Osmanlı halkı arasında popüler hale gelmiştir.
• Tiyatro Kurumları: 19. yüzyılın ortalarında İstanbul'da Avrupa tarzı tiyatrolar kurulmuştur. Özellikle İtalyan ve Fransız tiyatro toplulukları, İstanbul'da gösteriler düzenlemiştir. Bu gösteriler, Osmanlı aydınları ve halkı tarafından ilgiyle takip edilmiştir ve yerel tiyatro geleneği üzerinde etkili olmuştur.
2. İlk Türk Tiyatroları:
• Güllü Agop ve Osmanlı Tiyatrosu: Tanzimat Dönemi'nin ilerleyen yıllarında, Güllü Agop tarafından kurulan Osmanlı Tiyatrosu, Batı tarzı oyunların sahnelendiği önemli bir merkez haline gelmiştir. Bu dönemde, Batı'dan etkilenmiş yerli oyunlar yazılmaya başlanmış ve Commedia dell'arte'nin unsurları Türk tiyatrosuna entegre edilmiştir.
Sonuç olarak
Commedia dell'arte'nin Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki etkisi, büyük ölçüde 18. yüzyılda başlamış ve 19. yüzyılda Tanzimat Dönemi ile birlikte belirginleşmiştir. Özellikle Batılılaşma hareketlerinin ve Batı kültürü ile olan temasların artması, bu tiyatro geleneğinin Osmanlı topraklarına nüfuz etmesine yol açmıştır. Ancak, bu etkinin tam olarak ne zaman başladığı konusunda net bir tarih vermek zor olsa da, 18. yüzyılın ortaları ile 19. yüzyılın başları arasında bir dönemde başladığı söyleyebiliriz.
Comments